صنعت لبنیات در ایران
لبنیات به دسته مواد غذایی گفته می شود که ماده اصلی آنها شیر می باشد، در واقع شیر از دام های مختلف اعم از گاو، گوسفند، گاومیش، بز و … حاصل می گردد، محصولات لبنیاتی را می توان در حالت صنعتی و سنتی طراحی کرد، بدین وسیله شیر را مورد استرلیزه، هموژنیزه و پاستوریزه قرار می دهند تا طی مراحلی از آن در صنایع جهت تولید محصولات لبنی استفاده شود. در این مقاله توضیحاتی در مورد صنعت لبنیات در ایران آورده شده تا از جایگاه و اهمیت این صنعت در کشور مطلع شوید.
همانطور که می دانید از گذشته تاکنون استفاده از شیر در بین مردم جهان رواج داشته است، چرا که شیر سرشار از پروتئین و کلسیم است و در درمان بسیاری از بیماری ها تاثیرگذار می باشد، به همین دلیل از دیرباز صنعت لبنیات در ایران با روش های مختلف رایج بوده است.
بیشترین میزان شیر از طریق گاو تولید می شود، در واقع اهلی شدن گاو از شش هزار سال پیش آغاز شد و در ابتدا از شیر گاو بعنوان غذای اصلی استفاده می شد، بز و گوسفند از دیگر دام هایی می باشند که حدودای هشت هزار سال قبل اهلی شدند و از شیر آنها به منظور غذا استفاده می شد. از صنعت لبنیات می توان به دستگاه دوغ سرد کن و خامه گیر هیمورا اشاره کرد.
احداث اولین دامداری و توسعه صنعتی لبنیات در ایران
در حالت کلی می توان گفت اولین دام های شیری ایران در سال 1319 هجری شمسی و زمان جنگ جهانی دوم رویت نمودند و این دام ها از فرانسه خریداری شده و به موسسه حیدرآباد تحویل داده شدند، بدین ترتیب دامداری های زیادی در ایران احداث گردیدند که اولین دامداری صنعتی 10 سال بعد از جنگ جهانی دوم احداث شد.
بدین ترتیب کارگاه های صنعت لبنیات تولید شدند که اولین کارگاه لبنیاتی در سال 1336 احداث شد که نام آن آستارا بود، کارگاه لبنیاتی آستارا در شهر تهران و خیابان فردوسی گشوده شد و در ابتدا این کارگاه شیرهای تولیدی را در بطری هایی با درب های چوبی بسته بندی می نمودند و در اختیار مصرف کنندگان قرار می دادند.
احداث اولین کارخانه و صنعت لبنیات در ایران
به مرور صنعت لبنیات در ایران افزایش یافت و در دامداری ها دام های زیادی رشد نمودند، بدین وسیله کارگاه های لبنیاتی در موسسات بزرگ کارایی لازم را نداشتند و کارخانجات تولید لبنیات پایه گذاری شدند، در واقع اولین کارخانه ایران در اواخر سال 1327 (اوایل سال 1328) به صورت نسبتاً مدرن افتتاح گردید، این کارخانه به عنوان آلفا نامگذاری شد و اسم اولین موسسه صنعت مدرن شیر در ایران را به خود اختصاص داد، این کارخانه در شهر تهران و منطقه جوادیه قرار داشت و در ایران راهی برای راه اندازی و توسعه کارخانجات دیگر باز کرد.
کارخانه صنعت لبنیات آلفا در ابتدا روزانه 5 تن شیر را دریافت نموده و به محصولات لبنیاتی تبدیل می کرد، در واقع در آلفا از تجهیزات صنعتی از قبیل دستگاه پاستوریزاتور و دستگاه خامه گیر استفاده می شد که به صورت کاملاً بهداشتی طراحی شده بودند و نیز از پرکن هایی استفاده شده بود که بطری های مختلف را پر می کرد، در نتیجه موفقیت های چشمگیری در زمینه تولید شیر و لبنیات بهداشتی حاصل گردید.
کارخانه آلفا کمک شایانی به رونق صنعت لبنیات در ایران نمود، به مرور این کارخانه مجهز به بطری شویی هایی شد که این بطری شوها حالت نیمه اتوماتیک و ساختار ساده ای داشتند و مجهز به برس های موتور و محفظه های محلول شستشو بودن که بخش داخلی و خارجی بطری ها توسط دستگاه و نیروی انسانی شستشو می گردید.
کارخانه آلفا تا ده سال به صورت مفید فعالیت کرد، بطوریکه ظرفیت تولید محصولات لبنی در روز به 15 تن نیز رسید، این کارخانه بعد از 10 سال بطور غیرمنتظره ورشکست شد که به تعطیلی آن منجر گردید.
کارخانه شیر پاستوریزه در تهران
در راستای صنعت لبنیات در ایران کارخانه تولید شیر پاستوریزه در شهر تهران پایه گذاری شد که تحت نظر موسسه یونیسف و وزارت بهداری سازمان برنامه بود، یعنی به سازمان ملل متحد وابسته و از لحاظ بهداشت در سطح بالایی قرار داشت؛ این کارخانه در سال 1333 افتتاح گردید.
جهت تولید این کارخانه تجهیزات لازم از قبیل ماشین آلات صنعتی از طریق یونیسف به ایران اهدا گردید و سرمایه مورد نیاز و ساختمان توسط سازمان برنامه (محل اعتبارات عمرانی) تامین شد، کشور ایران در قبال این خدمات متعهد شد تا بخشی از شیر تولیدی کارخانه را تا 7 سال (هزینه ای معادل با یک و نیم برابر هزینه ی ماشین آلات -430 هزار دلار) به کودکان نیازمند ایران اختصاص دهد تا نیازهای بدنی این دسته از قشر جامعه تامین گردد.
بدین ترتیب بعد از امضای قرارداد ماشین آلات کارخانه نصب گردید و کارهای ساختمانی انجام شد، فعالیت این کارخانه در سال 1336 و در آبان ماه آغاز گردید، این کارخانه از ابتدا کار خود را با تولید 45 تن شیر در روز آغاز کرد و توجه همگان را به خود جلب نمود، بدین ترتیب دامداری ها و دامپروری های فراوانی رشد نمودند، در این کارخانه شیر به صورت کاملاً بهداشتی تولید می شد.
دومین کارخانه تولید شیر پاستوریزه ایران در تهران در سال 1339 (شهریور ماه) راه اندازی شد که این کارخانه به اسم لبنیات پاستوریزه پاک نام گذاری شد و در ساعت از قابلیت تولید 3 تن شیر برخوردار بود، به مرور کارخانه تولید شیر پاستوریزه فراوانی رشد نمودند که در شهرهای تبریز، رشت، آبادان و … افتتاح گردید.
نکات قابل توجه در مورد صنعت لبنیات
- در سال 1319 هجری شمسی اولین دام های شیری رویت شدند.
- در سال 1336 اولین کارگاه لبنیاتی به اسم آستارا افتتاح گردید.
- رشد اولین کارخانه صنعت لبنیات ایران (آلفا) در سال 1327 با قابلیت تولید 5 تن به صورت روزانه
- در سال 1333 اولین کارخانه ایران جهت تولید شیر پاستوریزه در ایران با کمک موسسه یونیسف و وزارت بهداری سازمان برنامه
- در سال 1339 دومین کارخانه تولید شیر پاستوریزه ایران به اسم لبنیات پاستوریزه پاک